Geschiedenis van Brabant

Na de ondertekening van de Unie van Utrecht in 1579, werd Brabant onderwerp van gevecht. Strijders waren de protestante Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden en het katholieke Spanje dat de Zuidelijke Nederlanden bezette. Met de Vrede van Munster in 1648 ging het noordelijke deel van Brabant deel uit maken van de Republiek. Dit werd vervolgens aangeduid als Staats-Brabant.

In 1795 werd de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden de Bataafse Republiek. Hierin werden katholieken als gelijkwaardige burgers erkend en werd Staats-Brabant een provincie met de naam Bataafs-Brabant. Op 11 juni van datzelfde jaar kwam een groep vooraanstaande burgers bijeen in Tilburg. Als afgevaardigden van de Brabantse steden en dorpen riepen zij op plechtige wijze 'de Vergadering van Gedeputeerden provisioneel representeerende het volk van Bataafsch Braband' in het leven. Brabant beschouwde zich vanaf dat moment als zelfstandig gewest.

Op 1 januari 1796 werd Brabant daadwerkelijk een zelfstandige provincie, met een eigen vertegenwoordiging in de Staten-Generaal. Deze werd op 1 maart toegelaten tot de eerste zitting van de Nationale Vergadering. Dit was de opvolger van de vroegere Staten-Generaal en het eerste moderne vertegenwoordigend lichaam in Nederland.

Bataafs-Brabant hield op te bestaan tijdens de Franse overheersing, toen het gebied werd opgedeeld in verschillende departementen. Tijdens het Congres van Wenen werd besloten dat een aantal gebieden – waaronder de Oostenrijkse Nederlanden en de voormalige Bataafse Republiek – zou worden samengevoegd tot het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden. Heel het gebied van het oude hertogdom Brabant werd nu weer in één staat verenigd en verdeeld in drie provincies: Noord-Brabant, Antwerpen en Zuid-Brabant (met Brussel en Leuven).

Na het ontstaan van het Koninkrijk der Nederlanden (1813) onder koning Willem I, werden op basis van de Grondwet van 1814 in het hele land Staten der Provinciën ingesteld. De eerste Brabantse Staten bestonden uit 52 leden, 9 voor de adel in de ridderschappen, 26 voor de steden en 17 voor de landelijke stand. Na de overgang van een aantal steden naar de nieuwe provincie Limburg telden de Brabantse Staten nog 42 leden: 7 voor de adel, 21 voor de steden en 14 voor de landelijke stand.

De Statenleden werden in het begin gekozen door mannen die een bepaalde hoeveelheid belasting betaald hadden. Alleen zij hadden toen stemrecht. De Statenleden kozen op hun beurt de leden van de Tweede Kamer. Sinds 1848 worden de leden van de Tweede Kamer rechtstreeks gekozen. De Provinciale Staten kiezen sindsdien de leden van de Eerste Kamer. Pas in 1919 werden de eerste algemene Statenverkiezingen gehouden.

De bezetting door de Duitsers bracht grote veranderingen teweeg. De naam ‘Commissaris der Koningin’ werd veranderd in ‘Commissaris der Provincie’ en in alle provincies werd naast hem een gevolmachtigde van Rijkscommissaris Seyss-Inquart aangesteld. De Nederlandse autoriteiten waren verplicht deze ‘Beauftragte’ op de hoogte te houden van de toestand in de provincie.

In augustus 1941 werd de gelijkschakeling van het bestuursapparaat doorgevoerd: de gemeenteraden en Provinciale Staten werden opgeheven en tegelijk werden de wethouders en provinciale gedeputeerden ‘gedegradeerd’ tot medewerkers van hun burgemeesters en commissarissen. De colleges van gedeputeerden werden omgedoopt in bestuursraden en hun taak bestond uit het adviseren en vertegenwoordigen van de commissaris. De commissaris kreeg de volledige verantwoordelijkheid op bestuursgebied. GS en PS werden hiermee in feite afgeschaft: hun werkzaamheden bleven liggen en nieuwe verkiezingen bleven uit. Na de bevrijding vond op 19 juni 1946 de eerste zitting van de Brabantse Staten plaats sinds 31 juli 1941.

In het huidige staatsbestel speelt de provincie als middenbestuur tussen rijk en gemeente een belangrijke rol. Zij werkt met name aan de oplossing van maatschappelijke problemen in de regio. Sinds de verkiezingen van maart 2003 is het duaal bestel (Wet Dualisering Provinciebestuur) ingevoerd, wat betekent dat de verhoudingen in het provinciebestuur zijn gewijzigd. Belangrijkste verschil is dat Gedeputeerde Staten en Provinciale Staten onafhankelijker ten opzichte van elkaar zijn komen te staan: PS zijn verantwoordelijk voor de grote lijnen van het provinciale beleid, terwijl GS dat beleid uitvoert. PS controleren GS vervolgens hierop.

Het takenpakket van de provincie is in de loop der tijd steeds verder uitgebreid. Na 1850 hield de provincie zich vooral bezig met waterstaat, wegenaanleg en toezicht op gemeenten en waterschappen. In de twintigste eeuw kwamen hier onder ruimtelijke ordening en volkshuisvesting bij. Anno nu, aan het begin van de 21e eeuw, worden steeds meer rijkstaken gedecentraliseerd.

Lijst van alle Gouverneurs en Commissarissen die de provincie Noord-Brabant heeft gehad sinds 1814.

Het denken over de toekomst van Brabant kent een lange traditie. Dit is te zien en te lezen in het Nieuwe en Nieuwste Brabant uit de jaren 50 en 2014.

Het Nieuwe Brabant

Jan de Quay die in 1946 aantrad als de eerste naoorlogse commissaris van de koningin in Noord-Brabant, omschreef het begin van de jaren vijftig als "tijden van grote en grootse veranderingen, schokkend en beangstigend soms". Voor hem was het aanleiding om een moment stil te staan, achterom te kijken naar de weg die was afgelegd en dan weer vooruit te blikken.

Dit deed hij niet alleen, maar samen met schrijvers, wetenschappers en kunstenaars. Het resultaat was een driedelig boekwerk, Het Nieuwe Brabant, dat verscheen tussen 1952 en 1955. Elk deel was gewijd aan een thema: achtereenvolgens ‘Het Brabantse Land’, ‘Het Brabantse Volk’ en ‘De Brabantse Geest’. In de bijdragen wordt weerspiegeld dat Brabant juist toen op een keerpunt stond in de overgang van een traditionele naar een moderne samenleving.

Blader door 3 delen van het boekwerk Het Nieuwe Brabant uit de jaren '50.

• Deel 1: Het Brabantse land (pdf, 59 MB)
• Deel 2: Het Brabantse volk (pdf, 54 MB)
• Deel 3: De Brabantse geest (pdf, 61 MB)

Het Nieuwste Brabant

Met een betrokkenheid bij Brabant die niet onderdoet voor die van De Quay, heeft commissaris van de koning Wim van de Donk het initiatief genomen voor Het Nieuwste Brabant, dat in het voorjaar van 2014 verscheen. Een nieuw zelfonderzoek, wederom met inschakeling van gezaghebbende auteurs. Alleen niet langer opgezet langs lijnen van Land, Volk en Geest, maar ingedeeld naar ‘Het Nieuwste Ondernemen’, ‘Het Nieuwste Organiseren’, ‘Het Nieuwste Verbeelden’, en ‘Het Nieuwste Verbinden’. Waaruit mag blijken dat niet slechts de tekst, maar ook de structuur van een boek de geest van de tijd weerspiegelt.

Blader door he boekwerk Het Nieuwste Brabant uit 2014 (pdf, 16 MB)

Meer informatie is ook te vinden op BrabantKennis (verwijst naar een andere website)

Bronvermelding

De onderdelen het Nieuwe en het Nieuwste Brabant in dit artikel is een bewerking van een tekst uit J. Van Oudheusden, Erfgoed van de Brabanders. Verleden met een toekomst, ‘s-Hertogenbosch, 2014, 294. Zie publicatie op Brabantserfgoed (verwijst naar een andere website).